یادداشت. امید بانوان؛ تیلدا حسینی؛ در دنیای امروز که فناوری اطلاعات و رسانه‌های اجتماعی بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی روزمره شده‌اند، پدیده اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان توسط والدین در فضای مجازی به امری رایج و گسترده بدل شده است. در نگاه اول شاید این عمل ما را به یاد یک آلبوم دیجیتال کودکان ولی در سطحی وسیع‌تر با بینندگان جهانی‌تر بیندازد؛ اما با ورق زدن صفحه مجازی مربوطه و مطالعه لینک «بیو» متوجه ردپاهای عیانی از جذب اسپانسر، تبادلات مالی و در نهایت درآمد برای خانواده خواهیم بود که ما را به این فکر وامی‌دارد که «آیا در عصر دیجیتال اشتراک‌گذاری تصاویر و فیلم کودکان آن هم از سنین بسیار پایین به‌نوعی سوءاستفاده از کودکان نیست؟» آیا بهره‌کشی از زیبایی لبخند معصومانه یک کودک یا بدتر از آن شوخی با کودکان و شکستن دل آنان برای اینکه جهان شاهد گریه وی باشد (چون به‌زعم ما بانمک می‌خندد!) ظلم در حق کودکی نیست که به امید والدینی دلسوز، مهربان و حمایتگر پا به دیوانه‌خانه‌ای به نام «جهان ما بزرگ‌ترها» نهاد؟!

 البته از منظر بسیاری از والدین به‌اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان در فضای مجازی نه‌تنها جنبه درآمد مالی ندارد که صرفاً برای ثبت خاطرات کودکی در حال بزرگ‌شدن است که خود بی‌خبر است از این همه ذوق مادرانه و شعف پدرانه در دلبری‌های کودکانه و معصومانه وی. حتی بیشترین تصاویر بازنشری نیز اتفاقاً مربوط به خانواده‌هایی است که از استطاعت مالی بسیار خوبی در تهیه لباس و لوازم جانبی فرزندان و برگزاری جشن‌های مختلف و تجملی برخوردار هستند؛ اما آیا در پس این رفتار نوعی گروگان‌گیری عاطفی و روانی ملاحظه نمی‌شود؟ گویی والدین به هر دلیل مایل به مطرح‌شدن بیشتر هستند و وقتی خود هنر یا فن چندانی در برنده‌شدن در این رقابت ندارند، از کودکان بهره می‌برند تا در دنیایی ولو به وسعت یک پلتفرم مجازی بیشتر دیده شوند!

 بر کسی پوشیده نیست که ورود ما به عصر دیجیتال سرآغاز سبک زندگی جدیدی با فراز و فرودهای بسیار است که سبب ایجاد چالش‌ها، دغدغه‌ها و مخاطرات حقوقی نوظهوری شده است. برای مادران دغدغه‌مند، مسلماً موضوع به اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان دلبندشان در فضای مجازی خارج از دایره محدود دغدغه‌های معمول خواهد بود و همین جاهاست که به تفاوت مادران خردمند و مادران طرفدار مد روز و ترند اینستاگرام پی خواهیم برد. پس اگر شما نیز جزو آن دسته از مادرانی هستید که آینده روانی و اجتماعی فرزندتان برایتان مهم است، در پی یافتن پاسخ این سؤال ساده که «آیا به اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان عمل عقلانی و درستی است؟» و «آیا این اقدام با اصول حقوق کودک در فضای مجازی سازگار است؟» در ادامه مطلب با ما باشید.

 حقوق کودک و حریم خصوصی در فضای دیجیتال

 افزایش روزافزون به اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان توسط والدین در عصر امروز را از منظر حقوق کودکان در فضای مجازی بسیار مورد تحقیق و مطالعه قرار داده‌اند و روان‌شناسان، حقوق‌دانان و جامعه‌شناسان بسیاری در این مورد به ارائه نظر پرداخته‌اند که شاید ذکر برخی از آنها خالی از فایده نباشد.

 مطابق با «کنوانسیون حقوق کودک» سازمان ملل متحد، هر کودک از حق حریم خصوصی، شأن و کرامت انسانی برخوردار است؛ حقی که شامل حضور او در فضای مجازی نیز می‌شود. کودک، حتی پیش از رسیدن به سن قانونی، دارای شخصیت مستقل و حقوق غیرقابل‌انکار است که باید مورد احترام قرار گیرد. اشتراک‌گذاری بدون رضایت یا درک کودک از ماهیت این اقدام، می‌تواند ناقض حق او بر کنترل اطلاعات شخصی‌اش باشد.

 یعنی انتشار عکس کودکان یکی از موارد نقض حقوق کودکان است که می‌تواند آینده آنها را به مخاطره اندازد و حتی رسانه‌ها در پوشش اخبار حق استفاده از عکس کودکان را به این سادگی ندارند و به ۵ دلیل شفاف انتشار عکس کودکان در رسانه‌ها ممنوع است. اول آنکه مطابق پیمان‌نامه حقوق کودک، رعایت شـأن و منزلت انسانی برای کودکان، الزامی است و منع انتشار تصاویر کودکان به‌ویژه در گزارش‌هایی مثل کودکان کار و خیابان منع اساسی دارد. دوم آنکه انتشار عکس کودکان نقض اصل حق حریم خصوصی کودکان است. سوم؛ انتشـار تصاویر کودکان می‌تواند آنها را در معرض خشـونت‌های متعـددی از آدم‌ربایـی تـا تعرض جنسی و قاچاق کودک یـا قاچاق اعضـای بـدن آنها قرار دهد و در خوش‌بینانه‌ترین حالت موجب سرخوردگی و آسیب روانی به آنها شود. دلیل چهارم آنکه تضمیـن منافـع عالیـه کـودک ایجـاب می‌کند کـه در گزارش‌های رسانه‌ای، آینده و شـرایط پیـش روی کـودکان مورد ملاحظه قرار گیرد و پنجمین و مهم‌ترین دلیل این است که علاوه بـر قوانیـن بین‌المللـی مـورد تعهـد دولت، مقـررات داخلـی نیـز امـکان انتشـار تصاویـر کـودکان را نمی‌دهـد. از جملـه طبق قانـون آئیـن دادرسـی کیفـری رسـیدگی بـه پرونـده همـه اطفـال و نوجوانـان غیرعلنی اسـت. انتشـار جریـان دادگاه و تصمیمـات دادگاه اطفـال و نوجوانـان ممنوع اسـت. قانـون جرایم رایانه‌ای نیـز محدودیت‌هایی برای انتشـار تصاویر کـودکان مقـرر کـرده اسـت.

 درحالی‌که رسانه که بیشترین وظیفه شفاف‌سازی و نشر اطلاعات درست را در جامعه به عهده دارد حق انتشار عکس کودکان را به این سادگی ندارد، چطور والدین بی‌محابا و بی‌ملاحظه عکس دلبند خود را منتشر می‌کنند آن هم در فضایی که بسیاری از افراد آن را بارها و بارها بازنشر می‌کنند و حتی از آن در بسترهای طنز سخیف با کپشن و توضیحات متفاوت از عکس اصلی استفاده می‌کنند تا شاید لحظه‌ای اسباب تفریح امثال خود را فراهم نمایند. غافل از آنکه این کودک روزی بزرگ می‌شود و شاید اصلاً مایل نباشد وی را در جامعه به آن شکل و توسط آن رویداد بشناسند.

 ابعاد مثبت و منفی به اشتراک‌گذاری تصاویر کودکان

 قطعاً هر روید یا پدیده‌ای را باید از دو منظر خوب و بد یا مثبت و منفی آن نگریست تا به تصویر شفاف‌تر و روشن‌تری رسید. از منظر مثبت، فضای مجازی بستری فراهم کرده است که اعضای خانواده و دوستان علی‌رغم فاصله جغرافیایی با اشتراک‌گذاری لحظات خوب یا ناخوبِ یکدیگر ارتباط عاطفی قوی‌تری با هم داشته باشند. حتی مرور روزها و سال‌های قبل نیز در این پلتفرم‌های کم جایی که به‌اندازه یک کف دست فضای زندگی ما را اشغال می‌کند و فقط با یکی دو کلیک ساده می‌توان از سالی به سال دیگر، از نوروزی به نوروزی دیگر و حتی از لبخند کودکی با دندان‌شیری به طرح لبخند جوانی در آستانه ازدواج رسید و گذر عمر را از آن به‌نوعی دیگر دید، بسیار زیباست. اما از منظری دیگر با مخاطراتی نیز همراه است و گاه بیم آن می‌رود که کفه این مخاطرات از کفه لذت آن سنگین‌تر باشد. پیامدهای منفی چنین اقدامی چشمگیر است و بسیار ناصواب خواهد بود اگر با خوش‌بینی صِرف چشم بر آن‌ها ببندیم و نقض حریم خصوصی و حق تصمیم‌گیری کودک درباره هویت دیجیتال خود را فراموش کنیم یا احتمال استفاده نادرست از تصاویر توسط افراد سودجو یا در بسترهای نامناسب را نادیده بگیریم و حتی لحظه‌ای به شکل‌گیری تصویر یا برچسب اجتماعی ناخواسته برای کودک در آینده فکر نکنیم و احتمال آسیب‌های روانی به‌واسطهٔ افشای بیش از حد اطلاعات شخصی در دوران کودکی را نادیده بگیریم. روان‌شناسان نیز تأکید دارند که شکل‌گیری هویت فردی و عزت‌نفس کودک ممکن است تحت‌تأثیر آنچه دیگران در فضای مجازی از او دیده‌اند قرار گیرد.

 در پاسخ به پرسش آغازین باید گفت: اگرچه اشتراک‌گذاری تصاویر کودک ممکن است با نیت خیر انجام شود، اما بدون توجه به پیامدهای حقوقی، اخلاقی و روانی آن، اقدامی نادرست و گاه مخاطره‌آمیز خواهد بود؛ بنابراین، توصیه می‌شود در وهله اول پیش از هرگونه انتشار، از خود بپرسیم آیا این محتوا در آینده ممکن است برای کودک آزاردهنده یا آسیب‌زا باشد؟ تاحدامکان از تنظیمات خصوصی برای انتشار استفاده شود و مخاطبان محدود باشند. تصاویر و محتوایی که حاوی اطلاعات شخصی یا حالت‌های آسیب‌پذیر کودک هستند، به‌هیچ‌وجه منتشر نشوند. در صورت بلوغ نسبی کودک، نظر و رضایت او در انتشار تصاویر لحاظ شود. در نهایت فراموش نکنیم که رعایت کرامت و حقوق دیجیتال کودکان، گامی ضروری در جهت تربیت نسلی آگاه، محترم و دارای اعتمادبه‌نفس در جهان امروز است.

 در پایان شاید ذکر این چند توصیه به مادران جوان درباره انتشار تصاویر کودکشان در فضای مجازی که قطعا از صافی ذهن بسیاری از متخصصان گدشته است، خالی از لطف نباشد:

 1. احترام به حریم خصوصی کودک را از نوزادی تمرین کنیم. کودک ما، گرچه هنوز زبان نمی‌داند، اما انسانی مستقل با شأن و هویت است. انتشار تصاویر بدون در نظر گرفتن آینده‌اش، ممکن است باعث ایجاد حس آسیب‌پذیری یا شرمندگی در سال‌های بعد شود.

 2. از خود بپرسید: آیا این تصویر در آینده ممکن است برای فرزندم آزاردهنده باشد؟ اگر پاسخ حتی اندکی «بله» است، بهتر است از انتشار آن صرف‌نظر کنیم.

 3. تنظیمات حریم خصوصی را جدی بگیرید. از امکانات پلتفرم‌ها برای محدودکردن نمایش عکس‌ها فقط برای دوستان نزدیک استفاده کنید.

 4. از انتشار عکس‌های خاص خودداری کنید. تصاویری مانند حمام، خواب، یا موقعیت‌هایی که کودک در حالت آسیب‌پذیر است، هرگز نباید منتشر شوند حتی اگر به نظر شما بسیار بانمک هستند.

 5. آگاهی‌سازی به‌جای نمایش‌گرایی. اگر علاقه‌مند به فعالیت در فضای مجازی هستید، می‌توانید به‌جای تمرکز بر ظاهر کودک، بر تجربه‌های مادری، آموزش‌ها یا دغدغه‌های تربیتی تمرکز کنید.

 6. هویت دیجیتال کودک، میراثی است که ما می‌سازیم. بیایید برای فرزندمان، دنیای دیجیتال امن، محترمانه و خالی از پیش‌داوری‌ها بسازیم.